Το σκηνικό και το νόημα του
Για το θέμα που θέλω να
συζητήσουμε έχουν γραφτεί πολλές γραμμές, αρκετές πολύ καλύτερες και
ενδιαφέρουσες από αυτές που γράφω εδώ. Δε θέλω να βρούμε μαζί μια βαθιά
απάντηση σε ένα ερώτημα, γιατί δεν υπάρχει το δεύτερο σε αυτήν την κουβέντα. Αν
θέλεις, να μοιραστούμε κάποιες σκέψεις χωρίς να θέλουμε να καταλήξουμε κάπου.
Ίσως έτσι, απαλλαγμένοι και οι δυο από το άγχος της αναζήτησης μιας απάντησης,
να μπορέσουμε να αποφύγουμε τις υπερβολικές κοινοτυπίες και τα κλισέ παντός
χρήσης. Δε ψάχνουμε τις βαθυστόχαστες και υπερδραματικές προτάσεις και
ιστορίες, τις αοριστίες για μια σωστή, ευάερη και ευήλια στάση στη ζωή. Θέλω να
σε προσκαλέσω να μιλήσουμε για κάτι που λίγο πολύ όλοι ξέρουμε, σκεφτόμαστε και
ζούμε, παρατηρούμε και δίνουμε την ανάλογη σημασία, όπως κρίνουμε εμείς.
Για την έννοια του Σκηνικού
----------------------------------
Θυμάμαι μια ιστορία που αφηγήθηκε
κάποτε ένας φίλος, για το τραπέζι του πατρικού του σπιτιού, το οποίο ακόμα,
μετά από δεκατίες, από την κάτω πλευρά έχει κάποιες βυσσινί μουτζούρες από
φύλλα τριαντάφυλλων που είχε τρίψει για παιχνίδι πάνω του, όταν ήταν 12 χρονών.
Δεν είναι ότι αυτή η πράξη τον σημάδεψε, ή κάθε φορά που γυρνάει στο πατρικό
του για τις γιορτές, αναπολεί και κλαίει. Απλά, είπε, με υπερβολική απλότητα,
μου αρέσει η σκέψη ότι αυτό το έκανα όταν ήμουν 12 χρονών.
Καθημερινά αντικείμενα.
Το καπάκι από μια κατσαρόλα που
έσπασε με θόρυβο όταν το χτύπησε εκείνη στον νεροχύτη, πάνω στον μεγάλο καβγά
του ζευγαριού. Την κατσαρόλα την κράτησε αυτή, το καπάκι αντικαταστάθηκε πλέον.
Το γδαρμένο ύφασμα στο ριχτάρι
της πολυθρόνας, από τη γάτα που είχε μια οικογένεια, όταν γεννήθηκε το δεύτερο
παιδί της. Της άρεσε να ξύνει τα νύχια της εκεί, παρόλο που την μάλωναν. Πλέον
η μικρή έχει μεγαλώσει και έχει φύγει από το σπίτι, αλλά ακόμα θυμάται μέσα από
αφηγήσεις για εκείνη τη πυρόξανθη γάτα.
Για να αποφύγουμε το πολύ μελό,
θα πω πρώτος ότι καταλαβαίνω γιατί κάποιος να τα θεωρήσει αυτά τα τυχαία
σημάδια σε άψυχα αντικείμενα, χαζομάρες. Ωστόσο αυτές οι φθορές τους είναι
φτιαγμένες όχι από το χρόνο, δεν είναι τέτοιες που μπορούν να δικαιολογηθούν
από τα χρόνια. Δημιουργήθηκαν και έπαιξαν ρόλο σε μια μικρή ιστορία σε ένα
μικρό χρονικό κουτί της ζωής αυτών των ανθρώπων. Είναι, όπως μου αρέσει να
σκέφτομαι προσωπικά, ένα σκηνικό στην παράσταση της ζωής που έδωσαν και
συνεχίζουν να δίνουν οι πρωταγωνιστές τους. Ακόμα και αν οι ίδιοι μας έχουν
αφήσει, το σκηνικό παραμένει.
Αλλά επειδή εξέχουν στο μάτι,
ακόμα και τώρα και άρα δε μπορούν να μην γίνουν αντιληπτές γιατί έχουν μια
ιστορία να πούνε, ανοίγουν τις εξής δυνατότητες: είτε να συνοδεύσουν στο
ζωντάνεμα της ανάμνησης εκείνης της πράξης του έργου, είτε συνειδητά να αποσιωπηθούν
και να αγνοηθούν ως κάτι ξένο πλέον προς τους πρωταγωνιστές σήμερα.
----------------------------------
Ψάχνοντας να βρω για τον σκοπό
της συζήτησης μας έναν ορισμό της σκηνογραφίας, βρήκα πολλούς. Προτείνω να
χρησιμοποιήσουμε τον παρακάτω, όχι λόγω επιστημονικής εγκυρότητας αλλά για τη
λειτουργικότητα της κουβέντας. Παραθέτω και τους συγγραφείς, ως απλή αναφορά.
Σκηνογραφία είναι η τεχνική και η τέχνη του να δημιουργείς και να
πραγματοποιείς μια σκηνή, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται τα αναπαριστώμενα
γεγονότα. Κατ’ επέκταση, και το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργούν
οι δημιουργοί. (Mario Santella, Lessico dell’attore, Colonnese, 1998)
Πιστεύω πως σε κάθε ταινία,
σειρά, θεατρικό έργο, το σενάριο αποκτά ψυχή μέσα στα σκηνικά του. Και εξαιτίας
τους και μόνο, πολλές φορές. Χωρίς τα σκηνικά, παραμένει απλά μια γραπτή μορφή
που υπονοεί μεν τι θέλει να πει, αλλά ασφυκτιά μέσα στα περιθώρια των λευκών
σελίδων μέχρι να βρει τον κατάλληλο τρόπο να το πει πραγματικά.
Σε πολλές ταινίες πρωταγωνιστεί η
σχέση μιας οικογένειας, ενός ζευγαριού, αδερφών κτλ. Και παρόλο που οι άνθρωποι
τους μπορεί να είναι πραγματικά ανθρώπινοι, πολυδιάστατοι, αντιφατικοί, βαθιά
ψυχογραφημένοι, πονεμένοι ή και μη, τα σκηνικά στο βάθος φαίνονται σα φτιαγμένα
από χαρτόνι. Σαν να εκτυπώθηκαν μεγεθυμένοι οι κατάλογοι του ΙΚΕΑ. Σκηνικά τακτοποιημένα
και καθαρά, πληθωρικά αλλά άχρωμα και άνοστα, σαν ένα πιάτο που ξεχειλίζει από
ρύζι με μπιζέλια και καρότα για να μη φαίνεται μικρή η ποσότητα του κρέατος.
Είναι σαν να μην είναι το σπίτι των χαρακτήρων, λες και είναι απλά έπιπλα που
τα αγόρασαν, τα συναρμολόγησαν και τα ξεσκόνισαν λίγο πριν εκτυλιχθεί η σκηνή που βλέπουμε. Σαν
φθηνό ποτό που βάζουν οι γιαγιάδες για να φτουρήσει ένα λικέρ ή σαν τα πολλά,
περίτεχνα λόγια ενός δικηγόρου που αγορεύει στην υπόθεση ενός διαζυγίου και
θέλει απλά να κολακέψει την πρόεδρο του δικαστηρίου. Χρήσιμα μάλλον, αλλά κενά
νοήματος. Όχι μόνο για μένα και εσένα, αλλά και για τους χαρακτήρες που
βλέπουμε μπροστά μας.
Που ο μοναδικός τους στόχος είναι
να γεμίζουν πληθωρικά και αρμονικά για το μάτι το φόντο πίσω από την ουσία,
τόσο ώστε να μη χρειαστεί να τα κοιτάξει ο θεατής προσεκτικά. Εδώ ούτε οι
χαρακτήρες δε νιώθουν «σαν στο σπίτι τους» με αυτά τα σκηνικά.
----------------------------------
Έχουμε μια τάση να δενόμαστε με
μικρά ή μεγάλα αντικείμενα, λέει ένα κλισέ. Και μετά μιλάει επικριτικά για τα
μεγάλα αμάξια και τα πολυτελή σπίτια, και σαν δάσκαλος που έχει βαρεθεί λίγο
πριν την σύνταξη, ηθικολογεί ιδεαλιστικά για την ανουσιότητα των υλικών αγαθών
και τα λοιπά. Δεν είναι αυτή η ουσία της κουβέντας μας σήμερα.
Παρόλα αυτά, το κλισέ κάνει μια
εύστοχη παρατήρηση. Νομίζω καλύτερη διατύπωση είναι πως συχνά δίνουμε σε
συγκεκριμένα αντικείμενα ένα νόημα σε κάποια φάση της ζωής μας και μετατρέπονται
έτσι, από ανυπόστατα πράγματα που συναντήσαμε κάποτε, το ζωντανό φόντο μέσα στο
οποίο υπάρχουμε και ζούμε. Επειδή μέσα σε αυτά ζήσαμε κάτι που το θυμόμαστε
ακόμα και δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε άλλο σκηνικό για εκείνη την πράξη. Αποκτούνε
έτσι μια αξία για εμάς, μια κάποια σημασία. Το «δικό μου ______» αποκτά μια
συναισθηματική και πραγματικά προσωπική έννοια.
Ίσως διευρύνονται τα όρια μιας
σκέψης και αφήνουν ένα συμβολικό αποτύπωμα σε κάτι χειροπιαστό.
Ίσως γιατί παραμένουν απαράλλαχτα
στο χρόνο, εκτός από τα σημάδια που τους κάναμε εμείς, και κρατούν ζωντανή την
ανάμνηση μιας περιόδου μας.
Κατά τα άλλα, συμμερίζομαι –όπως και
εσύ εκτιμώ- την πεποίθηση πως ένα σπίτι γεμάτο με χαραγμένα αντικείμενα, που
αφέθηκαν ακριβώς έτσι στην πορεία του χρόνου, μπορεί να μοιάσει παγωμένο. Σχεδόν
ανατριχιαστικό, αν μπορούσε να υπάρξει και ένας χάρτης περιήγησης για τους επισκέπτες
του που να εξηγούσε όλες τις ιστορίες που συνοδεύουν αυτή τη μη αντικατάσταση
του σκηνικού, παρόλο που πέρασαν τα χρόνια. Γιατί συνήθως, η φθορά των σκηνικών
καθρεφτίζει τη δική μας φθορά και των σχέσεων μας. Τα σημάδια τους τα προκαλέσαμε
εμείς, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Ένα εύστοχο και τραβηγμένο παράδειγμα
αυτού είναι όλα τα εγκαταλειμμένα νοσοκομεία, που πολλοί από περιέργεια κοιτούν
φωτογραφίες τους και άλλοι λίγοι από θάρρος τα επισκέπτονται. Μόνο και μόνο η
επίγνωση πως όλα αυτά τα αντικείμενα αν είχαν μιλιά, θα αφηγούνταν ατέλειωτες μακάβριες
(και αρκετές χαρούμενες) παραστάσεις δημιουργεί την ασφυκτική, ασημένια ομίχλη
που τα περιβάλλει.
Άρα τι κάνουμε;
Προσπαθούμε
να ξεχάσουμε, να ξεπεράσουμε και να αφήσουμε πίσω μας ό,τι θυμίζει πόνο. Και είναι
απολύτως θεμιτό. Βαφτίζουμε αυτή τη λαχτάρα μας ως αισθητική σχετικά με τη
διακόσμηση και καθαρίζουμε, τρίβουμε, πετάμε και αντικαθιστούμε ό,τι χρειάζεται
γιατί δε θέλουμε πρόσθετες υπενθυμίσεις αυτού που ούτως ή άλλως παλεύουμε στο
μυαλό μας. Άλλωστε, το τραπέζι είναι απλά ένα τραπέζι που τρώμε πάνω του, η
κούκλα αν έχει χάσει ένα πόδι δεν είναι όμορφη και παιδική πλέον, το ραγισμένο
τασάκι είναι άχρηστο και επικίνδυνο πια.
----------------------------------
Κανένας όμως δε θέλει το σπίτι του
σαν κατάλογο του ΙΚΕΑ ή σαν σκηνικά από τις αμερικάνικες σαπουνόπερες του 80
και 90. Θέλουμε να έχει, αυτό που λένε, «χαρακτήρα».
Για αυτό και έχουμε τα ενθύμια,
τα σουβενίρ και τα κειμήλια. Αυτά είναι αποδεκτά να λειτουργούν ως ενθυμήσεις. Γιατί
είναι απενεργοποιημένα από οποιαδήποτε άλλη λειτουργία έχουν, εκτός από την ενθύμηση.
Γιατί δεν κάνουν μπαμ στο μάτι. Είναι φτιαγμένα ειδικά για να χωράνε παντού,
στο ράφι, σε ντουλάπια, στο πατάρι, να μην καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο από όσο
τους πρέπει και να μην χαραμίζουν τον χρόνο μας θυμίζοντας πράγματα στα καλά καθούμενα,
χωρίς να τους το ζητήσουμε. Είναι ευχάριστες και διακριτικές παρουσίες, που γίνονται
ντεκόρ και άμα θέλουμε σκεφτόμαστε ότι έχουν και ένα παραπάνω νόημα. Είναι οι όμορφοι,
ουδέτεροι, γυαλισμένοι πινάκες με φρούτα ή εξοχές στους τοίχους ενός νοσοκομείου.
Τίποτα που να προκαλεί. Και κυρίως, έχουμε τον πλήρη έλεγχο πάνω στο νόημα
τους, γιατί τα αγοράσαμε με δώρο το νόημα. Δύο στην τιμή του ενός.
Μην
παρεξηγηθώ, δεν υποτιμώ τη σημασία τους. Απλά είναι προϊόν επιλογής μας η
ύπαρξη τους, σε αντίθεση με τα τυχαία γδαρσίματα του σκηνικού.
----------------------------------
Προτείνω να κάνουμε ένα διάλειμμα
στη σημερινή μας κουβέντα. Έχω περιέργεια αν βρήκαμε κάποια σημεία επαφής. Ίσως
τα είπαμε λίγο σκόρπια και μπερδεμένα. Παρόλα αυτά νομίζω πως έχουμε και άλλα
να πούμε. Έχω κάποιες ιδέες ακόμα, τις οποίες για οικονομία χρόνου θέλω να τις συζητήσουμε
μια άλλη φορά.
